Cái tôi

Câu danh ngôn (nguyên văn chữ Hán là "bất như học") của cụ Phan Châu Trinh (1872-1926) được phát biểu trong bài Hiện trạng vấn đề đăng tải trên tờ Đăng cổ tùng báo vào 1907, đến nay vừa đúng một thế kỷ:

Xin có lời chính cáo cùng người nước ta rằng: Không bạo động, bạo động tất chết. Không trông người ngoài, trông người ngoài thì tất ngu! Đồng bào ta, người nước ta, ai mà ham mến tự do, tôi xin có một vật rất quý báu tặng cho đồng bào, là: Chi bằng học.

Quan điểm của Phan tiên sinh rất rõ ràng. Trước tiên, cụ lên án cái sự học chữ Hán "ù ù cạc cạc", "khiến cho con người tối tăm mù mịt, mềm yếu ươn hèn" (Thư gửi toàn quyền Đông Dương, bản dịch Việt ngữ từ Hán văn của cụ Ngô Đức Kế).

Cái học ở đất nước Việt Nam là cái học chẳng ra gì, thua kém nước người:

Thử xem khắp cõi dinh hoàn- Hai mươi thế kỷ, ai còn như ta. (Tỉnh quốc hồn ca).

Đứng trên nền tảng dân chủ, Phan tiên sinh nhấn mạnh mục đích sự học cần được xem xét từ cái gốc về chế độ chính trị, chế độ xã hội thể hiện qua cách dùng chữ chánh cang (chính cương):

Quyền vua đổi lại quyền dân- Chánh cang trước phải vài phần khai minh (Tỉnh quốc hồn ca).

Ông kêu gọi phải làm sáng rõ (khai minh) tinh thần tự do, dân chủ; trong bài Hiện trạng vấn đề, Phan dùng lối ẩn dụ: ông "mường tượng thấy mình đứng trên lầu cao mấy mươi tầng, thấy một vị thần mắt đưa tay ngoắt, trông ta mà mỉm cười, ấy là vị thần tự do vậy."

Nếu không có tinh thần yêu mến, tôn trọng và phát huy tự do, dân chủ đâu dễ biết chọn con đường mà học:

Con nhà trông thấy đêm ngày, - Nguồn trong, dòng sạch xưa nay lẽ thường.- Lớn lên học phải lựa trường- Bạn thầy, nghĩa lý, văn chương trau dồi. (Bài ca dạy con).

Nhờ thế, mà triển khai sự "tự lực khai hoá", phải sửa lại những thói hư tật xấu của đất nước, dân tộc mình:

Hiền nhân, quân tử những người- Đứng lên mà sửa tục đời cho chăng? (Tỉnh quốc hồn ca).

Muốn được vậy, phải biết nhìn ra thế giới, học hỏi điều hay lẽ tốt ở họ:

Bây giờ phải tính làm sao, - Rủ nhau đi học mọi điều văn minh.

Phan Châu Trinh còn nêu bật 7 vấn đề, yêu cầu người Pháp nên thi hành thành chính sách thì mới nâng cao được trình độ quốc dân, khiến quần chúng trong nước tin tưởng mà vui lòng hợp tác: đổi pháp luật; bỏ khoa cử; mở trường học; dạy lớp sư phạm; học công thương; học mỹ nghệ,...

Bên cạnh ưu tiên nhấn mạnh việc học nghề, Phan tiên sinh vẫn chỉ ra tính phô trương, dối láo của người mình, kiểu phát minh cơ xảo thì không bao nhiêu song lại đua đòi ăn chơi, thích tiêu xài, quảng cáo:

Đặng mấy kẻ phú hào chí khí- Dám đua gan, đấu trí cùng ai- Đua thì đua hại đua toi- Đua ăn tiệc lớn, đua xài bạc muôn- Đua những chuyện bán buôn quyền tước- Vác bạc tiền như nước bỏ không- Còn như bách nghệ, canh nông- Lợi to ích lớn một đồng chẳng ly...

Theo cụ Phan, đất nước muốn hưng thịnh thì phải nghe dân.

Trong tâm khảm cụ Phan, đất nước Việt Nam hứa hẹn một ngày nào đó: "Cửa dân chủ treo đèn thêm sáng chói".

100 năm tròn. "Ôn cố tri tân".